Kliker.info

Nije samo Sarajevo Bosna i Hercegovina. Geografska i društvena raznolikost čine ovu zemlju ljepšom, zanimljivijom, bogatijom, evropskom. Najevropskija rijeka je Dunav. Čuveni Churchillov govor o “željeznoj zavjesi” spominje neke od metropola kroz koje protiče Dunav. I u podijeljenoj Evropi tokom hladnog rata ova rijeka je povezivala.

Piše : Dr. Neven Anđelić (Oslobođenje)

Veliki talijanski pisac Claudio Magris napisao je divnu odu riječi Danubio i Evropi različitosti. Počeo je put, kao što i priliči, od izvora i odmah se ustanovio problem. Seljani dva sela u Schwarzwaldu tvrde da Dunav upravo u njihovom selu izvire. Jedno selo, tradicionalno prihvaćeno kao mjesto izvora Dunava, donekle je​ konzervativno, pomalo i plemićko, bez velike turističke ponude.

Drugo selo je u turizmu vidjelo šansu, više je posvećeno preduzimačkom kapitalizmu i deklarisali su svoje mjesto kao izvorište Dunava. Dvije Evrope ujedinjene u različitosti. Magris ovakvim pričama vodi čitatelja ka ušću. Dunav ne prolazi kroz njegovu Italiju kao ni kroz moju Bosnu i Hercegovinu, ali su dijelovi obje zemlje, kao i mnoge druge, dio regije koja gravitira ka rijeci i povezana je kulturom, tradicijom i istorijom. Trivijalni primjer je Mitropa kup, jedno od prvih evropskih fudbalskih takmičenja. Službeni naziv La Coupe de l’Europe Centrale je kraće vrijeme bio zamijenjen imenom Dunavski kup. Zenički Čelik je dvostruki pobjednik, a posljednji osvajač prije ukidanja ovog prilično romantičnog takmičenja i potpune komercijalizacije fudbala bio je 1992. godine Borac iz Banje Luke. BiH je i na ovaj način (srednje)evropska.

Nisu samo fudbal i Dunav poveznice velikog dijela Evrope. Pisac je, stigavši u Temišvar, opisao grad koji se ponosi mostom navodno izgrađenim po planovima koje je napravio graditelj čuvenog tornja u Parizu, Gustave Eiffel. Glavna pješačka ulica Temišvara gotovo je preslikana sarajevska Ferhadija ili banjalučka Gospodska. Kada ih turistički djelatnici ljeti ukrase otvorenim kišobranima koji vise iznad šetača, jedina razlika između ove tri ulice je u bojama kišobrana. Mitteleuropa povezuje arhitekturno i kulturno ove ulice, gradove i ljude. Jedna bivša imperija, međutim, nije samo približila različite nacije širenjem sopstvene kulture. Mitovi i legende s periferije panevropske Austro-Ugarske također su slični. Zar nije i pješački most na Skenderiji u Sarajevu znan kao Ajfelov most, navodno izgrađen od ostataka armature prilikom gradnje Ajfelovog tornja u Parizu? Jedan naš plodni književnik, Miljenko Jergović, ima posebnu rubriku na svojoj internetskoj stranici naslovljenu “Ajfelov most”.

Čitajući Magrisovu knjigu, nekako sam i “progutao” tvrdnju o mostu, ali da je prvi električni tramvaj u Austro-Ugarskoj saobraćao ulicama Temišvara bilo je previše. Ta, ko god je prošetao Titovom ulicom zna da je tuda prolazio prvi električni tramvaj jer Bečlije nisu htjeli rizikovati s novim izumom po ulicama glavnog grada monarhije. Istu priču, pisac je čuo u Temišvaru. Izazov je bio dovoljan za manje istraživanje rezultat kojeg je istina da je prvi električni tramvaj u Austro-Ugarskoj od 1883. godine saobraćao na jugozapadu Beča između predgrađa Mödling i Hinterbrühl.

Bez obzira na činjenično stanje, legende o mostovima i tramvajima s periferije evropske imperije govore o željama ljudi, ne samo tada već do danas pošto su priče opstale kroz generacije, političke sisteme i države, da budu dio Evrope, da potvrde makar i prilično trivijalnim detaljima pripadanje, ne samo geografsko, kontinentu, kulturi, tradiciji, dostignućima, nadasve evropskom identitetu.

Jedna druga dimenzija austrougarskog prisustva u BiH je vrijedna spominjanja. “Dok su druge evropske sile kreirale kolonije u Africi, Habsburška monarhija izvezla je u Bosnu i Hercegovinu svoj višak intelektualne produkcije – administratore, graditelje puteva, arheologe, etnografe, čak i poreznike”, pisao je veliki britanski istoričar A. J. P. Taylor.

Zanimljivo je da Taylor govori o “dvije provincije” u kojima je imperijalna vlast izgradila “veleljepne javne zgrade, suvremene kasarne za okupacijsku vojsku, banke, hotele, kafane; dobro snabdijevanje vodom za administrativne centre i za odmarališta gdje su administratori i oficiri odmarali od tereta imperije.” Međutim, austro-ugarska vladavina obilježena je još jednom bitnom činjenicom. “Nacionalizam je intelektualni koncept nemoguć bez pismenosti”, navodi Taylor u istom djelu. “Čovjek koji ne može čitati i pisati govori dijalekt. To postaje ‘nacionalni jezik’ tek na odštampanoj stranici.” Stoga je bitan zaključak da i pored osnivanja nekih modernih škola u novim provincijama, “stvarni učinak Austo-Ugarske nije odmah očigledan: u trenutku pada imperije 1918. godine, 88 posto stanovnika je bilo nepismeno, zapisano je u Taylorovoj knjizi “Habsburška monarhija 1809-1918.”

Teoretičar Hans Kohn zastupao je tezu o dvije vrste nacionalizma. Zapadni nacionalizam je “dobar, građanski, mirotvorni i demokratski”, dok je drugi, koji Kohn doduše ne naziva istočnim već “nezapadnim”, “etnički, loš, nasilan”. Razlika među nacionalizmima, međutim, tvrdim, nije uzrokovana njihovom različitošću, već propustom političkog sistema na prostorima istočne Evrope, nikada izgrađenim demokratskim institucijama i kreiranim vakuumom vlasti tokom krize. Violentni izražaj nacionalizma na Balkanu stoga nema ništa s artificijelnom podjelom na zapadni nacionalizam i nezapadni njegov oblik.

Dijelom je doprinos takvoj osnovi razmišljanja o lošem, nasilnom nacionalizmu na istoku pružio i Sarajevski atentat. To je bio i prvi doprinos Bosne i Hercegovine Evropi koji je evoluirao u panevropski i globalni rat. Iako mu uzroci nisu bili u BiH, povod, izgovor tačnije, desio se u Sarajevu. To je prva stvar s kojom se BiH asocira u Evropi. Nasilje, politički atentat, krvoločnost su odlike koje autori pripisuju ovom podneblju prenebregavajući niz činjenica tog doba koje dokazuju da su to sve bili globalno rasprostranjeni oblici legitimne političke borbe tog perioda.

Italijanski anarhist smrtno je nožem ranio imperatoricu Austrije i kraljicu Mađarske 1898. godine u Genevi. U periodu do Prvog svjetskog rata atentati su izvršeni na kraljeve Italije, Srbije, Portugala i Grčke; predsjednike SAD-a, Meksika i Salvadora; premijere Grčke, Bugarske, Egipta, Rusije, Španjolske, Otomanske imperije, bivšeg premijera Japana te generalnog guvernera Finske. Svi su oni ubijeni u periodu od samo 16 godina. Ubistvo “tek” prestolonasljednika u Sarajevu nikako nije moglo biti uzrok rata.

Postoji jedna druga veza BiH i Evrope, također u kontekstu Mlade Bosne i revolucionarne mladosti. Italijanski revolucionar Giuseppe Mazzini osnovao je još 1830-ih Giovine Europa (Mlada Evropa), organizaciju zasnovanu na principima revolucionarnog pokreta mlade generacije u borbi za slobodu, jednakost i humanizam u Evropi. Niz sličnih organizacija i imena u Evropi govori o želji za radikalnim promjenama kod mlađih generacija. Giovine Italia (Mlada Italija), Giovine Svizzera (Mlada Švicarska), Mlada Polska (Mlada Poljska), Junges Deutschland (Mlada Njemačka) su bile organizacije sličnog karaktera tokom perioda nacionalizma u XIX stoljeću u Evropi. Mlada Bosna je zakasnila s osnivanjem i možda joj je bliži mladoturski izraz barem po vremenu djelovanja.

Jedan član Mlade Bosne skoro potpuno je zaboravljen. Dimitrije Mitrinović bio je dio revolucionarne organizacije, ali se u trenutku atentata u Münchenu družio s nekim vodećim umjetnicima poput Vasilija Kandinskog. S Ivanom Meštrovićem je bio blizak te bio dio pokreta Der Blaue Reiter. Procijenivši da mu je opstanak u Njemačkoj nakon atentata nesiguran, Mitrinović odlazi u Veliku Britaniju gdje sarađuje s literarnim magazinom The New Age (Novo doba), uređuje magazine The New Atlantis i The New Albion, te osniva grupu Nova Evropa. Svaki italijanski grad ima Via Mazzini, dok je ime Dimitrija Mitrinovića skoro nepoznanica u Bosni i Hercegovini.

Njegova životna filozofija bila je osnivanje evropske federacije. Zvala bi se Unija Evropskih Republika. Ideološki je tražio “Treći put” između komunizma i liberalizma. Svi građani takve zajednice uživali bi u zagarantovanom osnovnom prihodu dostatnom za život. Proučavao je islam kao religiju potencijalnog približavanja klasa, dok je u esperantu vidio potencijal za budući zajednički jezik. Mnoge ideje su bile otvoreno utopijske, ali neke su se i ostvarile. Uostalom, pogledajmo današnju Evropsku uniju. Moglo bi ga se opisati kao evropskog nacionalistu da to nije contradictio in adjecto.

Pisao je otvoreno pismo Adolfu Hitleru još 1930-ih i bio nadasve, što se kaže, društveno angažovan. Dva su zbornika njegovih radova relativno nezapaženo objavljena posthumno. Univerzitet u Bradfordu čuva kolekciju njegovih radova jer je većina objavljivana u magazinima i prepisci s vodećim intelektualcima Evrope. Sahranjen je na istom groblju, Highgate u Londonu, kao i Karl Marx, ali mu tačna pozicija groba nije poznata. Kako živim u blizini, višekratno sam uzaludno tražio mjesto. Neki južnoslavenski intelektualci, uglavnom iz Srbije, isto su pokušali, ali je to traženje rezultiralo barem u nekim studijama te novinskim tekstovima. Nažalost, često ga se opisuje kao srpskog filozofa, pjesnika, revolucionara, mistika, teoretičara modernog slikarstva i putnika, poput biografske note na Wikipediji.

Rođen je u hercegovačkom selu Poplat u blizini Stoca. Nizozemski istoričar Guido van Hengel objavio je knjigu “Proroci Evrope” (De zieners) o trojici vodećih mislilaca ideje o evropskom ujedinjavanju. Bosanskohercegovački doprinos ideji ujedinjene Evrope je Dimitrije Mitrinović, prorok iz Poplata.

Naredna bitna interakcija Evrope i ovih krajeva dešavala se tokom Titovog režima u Jugoslaviji. Veliki broj ljudi iz Bosne i Hercegovine pridružio se valu s juga, radnicima iz Italije, Portugala, Španjolske, Grčke i Turske. Nedostatak posla na jugu i radnika na sjeveru i zapadu doprinijeli su tako bliskom dodiru različitih kultura Evrope. Iskustvo Evropljana s južnjacima bilo je ekonomski profitabilno, ali i socijalno deprimirajuće. Kulturne razlike između uglavnom slabo obrazovanih južnjaka i liberalnih društava zapada i sjevera doprinijele su prilično negativnoj generalizaciji ljudi s Balkana. Tehnički termin gastarbeiter postao je i kulturno određujući termin. Naredni val migracija iz Bosne i Hercegovine donekle će promijeniti takvo shvatanje.

Raspadu prethodne države, Jugoslavije, prethodio je vakuum političke vlasti u federaciji. Nacionalistička samoopsjednutost vladara rezultirala je i u odbijanju ponuđenog aranžmana o pridruženom statusu s Evropskom unijom. Posljednji američki ambasador u SFRJ, Warren Zimmermann, navodi da “čak i kada nacionalizam dođe na vlast demokratskim putem, on ne prihvata obavezu da se ispoljava na demokratski način”. Uvođenje demokratije dovodi do rasta značaja etničkih pitanja. U BiH, religija je ta koja diferencira etničke grupe. Zbog toga kler obje crkve te ulemma dobivaju na značaju. Po stepenu religioznosti stanovnika, istraživanje Pew istraživačkog centra pokazalo je da je BiH u vrhu iza Rumunije, Armenije, Gruzije, Grčke i Moldavije. Samuel Huntington je na primjeru Turske predočio skoro univerzalni koncept da “demokratija pojačava indigenizaciju i povratak religiji”.

Mirne revolucije 1989. godine zapravo nisu bile demokratski izraz zahtjeva za drugim političkim modelom, već iskaz iskonskog nacionalizma populistički prikazanog na ulicama istočnoevropskih metropola i maskiranog u zahtjevima za demokratijom. U BiH vakuum vlasti doveo je do demokratizacije koja je potom omogućila nacionalističkim pokretima da uvedu populizam u društvena gibanja. Ovo je prvi put, zapravo, da se regija razvija u suprotnom smjeru od Evrope. Politička klasa nije bila na istoj frekvenciji s ostatkom Evrope. Antiratni pokret je utopistički bezuspješno pokušao u predvečerje rata istim oružjem – populizmom – odgovoriti nacionalističkim oligarhijama.

Tony Judt je opisujući uzroke nasilnog kraja Jugoslavije i konzekventnih ratova naveo frojdijanski koncept “narcisizma malih razlika”. Nasilje je bilo uzrok novog masovnog susreta Evropljana s Hercegovcima i Bosancima. Za razliku od gastarbeiter klase, tokom devedesetih građani svih obrazovnih slojeva, imućnih razreda i socijalnih grupa završili su u Evropi u statusu izbjeglica. Jedna opšta tragedija ujedno je omogućila “Evropljanima” da se upoznaju i sa sasvim drugačijim vidom građana Bosne i Hercegovine i da spoznaju da dijele osnovne vrijednosti s mnogima od njih.

Moto svakog od nacionalističkih pokreta je međusobno kompatibilan. SDA – “snaga naroda”, HDZ – “zajedništvo: razvoj i opstanak”, dok SNSD jednostavno navodi “Milorad Dodik”. Iz ovog je vidljiv klasičan populizam na djelu te bi se ova tri nacionalistička pokreta čak mogla i ujediniti kroz jedan moto: “Snaga naroda kroz zajedništvo za razvoj i opstanak pod vođstvom jednog čovjeka (Milorada Dodika)!” Ovo je opšti način funkcionisanja populista.

Bosna i Hercegovina generalno, a Sarajevo posebno bili su slavljeni kao multikulturne zajednice tokom perioda kada je taj oblik zajednice izgledao dominantan kao osnova budućeg društva. U međuvremenu u BiH su formirana tri paralelna društva, a i Evropa je napustila mantru o multikulturalizmu. Angela Merkel nije bila prva, ali je njena izjava da je “multikulturalizam pogrešan” 2010. godine označila početak jedne druge ere. Sarajevo uprkos seizmičkim promjenama posljednjih četvrt stoljeća inzistira na takvom karakteru. “East meets West” je čak i označena linija na početku Baščaršije i kraju Ferhadije. Ono što turisti koji se fotografišu kod “sudara svjetova” ne uviđaju je da je kultura s obje strane crte ista, da su ljudi isti, da je jedino arhitektura okolnih kuća različita, iz različitih perioda. Novinski članci, poput londonskog Observera, opisuju “Sarajevo, mjesto gdje se Istok sastaje sa Zapadom”. Možda najistaknutija pozorišna trupa u BiH naziva se upravo tako – East West Theatre Company. Moto privlači turiste iako nema istinsku vezu sa stvarnošću.

Jedna ili više kultura, Sarajevo je posljednji balkanski glavni grad gdje je održana Parada ponosa, što je zapravo lakmus-test prijemčivosti evropskih vrijednosti u lokalnoj zajednici. Manjinske zajednice, bilo koje vrste, nisu ravnopravne u društvu. Ukoliko se zaključi da je parada bila i posljednji znak dokazivanja da je BiH kulturom i identitetom evropska zemlja, preostaje još politika. Evropska komisija navodi šest osnovnih evropskih vrijednosti: ljudski dignitet, slobodu, demokratiju, jednakost, vladavinu prava i ljudska prava.

LJUDSKI DIGNITET: Ljudski dignitet je nepovrediv sudeći po normama EU i “mora biti poštovan, zaštićen te predstavlja stvarne osnove fundamentalnih prava.” U preambuli Ustava BiH slično se navodi iako postoji i misinterpretacija koncepta. Donedavne restrikcije vode u Sarajevu, zakasnjelo isplaćivanje penzija i plaća, odnos prema grupi ljudi koje se kolokvijalno naziva “migrantima” direktno su u suprotnosti s ovim načelima i bosanskohercegovačkim zakonodavstvom.

SLOBODA: “Individualne slobode”, Evropska komisija kaže, “kao poštovanje privatnosti, sloboda mišljenja, religije, udruživanje i pravo na informaciju su zaštićeni Evropskom poveljom o ljudskim pravima.” Stvarnost u BiH je drugačija. “Prereguliranost u domenu ljudskih prava i zabrane diskriminacije je dio programa i edukacijskog karaktera u društvu koje prije nije poznavalo ove norme”, navodi Damir Banović u svojoj studiji o BiH. Formalnopravno slobode postoje i zaštićene su iako u praksi svi su svjedoci bahatosti obnašatelja vlasti na svim nivoima pa čak i otvorenih prijetnji te fizičkog obračunavanja s novinarima i neistomišljenicima.

DEMOKRATIJA: “Svaki odrasli stanovnik EU ima pravo da bude kandidat i da glasa na izborima”, kaže Evropska komisija. Građani i građanke Sejdić, Finci, Zornić, Pilav te još čitav niz koji čeka na pozitivnu presudu protiv BiH pokazuju da ova zemlja ne poštuje punu demokratiju svih svojih građana. Sjetimo se prepreka koje je imao Svetozar Pudarić na posljednjim izborima. Čak mu ni vlastita partija nije pohitala u pomoć. Srbi u Federaciji, Bošnjaci i Hrvati u RS-u, te sve manjine u oba entiteta su diskriminirani u “demokratskoj BiH”.

JEDNAKOST: “Jednaka prava za sve građan(k)e pred zakonom znače jednakost. Princip jednakosti između žena i muškaraca potcrtava sve evropske politike i osnova je evropskih integracija.” Tekst na open democracy stranici naslovljen “Je li biti žena u Bosni najgore mjesto u Evropi”, govori sve. Misija OSCE-a navodi: “Žene su i dalje nedovoljno predstavljene na svim nivoima javnog i političkog života u BiH. Rodno nasilje ostaje rašireno i nedovoljno prikazano javnosti.” UNICEF navodi da “regularni stereotipi o ulozi žene u društvu, niža primanja te duži periodi nezaposlenosti su samo neki od problema s kojima se žene sučeljavaju.”

VLADAVINA PRAVA: “Evropska unija se bazira na vladavini prava”, tvrdi Evropska komisija. Američki ambasador navodi OSCE-ov godišnji izvještaj o korupciji u kojem se tvrdi da “institucije propuštaju sudski goniti iako im je to dužnost”, te dodaje da “građani BiH svakoga dana nose teret korupcije: nije im lako dostupna zdravstvena zaštita, obrazovanje, dok za zaposlenje trebaju veze kroz pokroviteljski sistem.”

LJUDSKA PRAVA: “Ljudska prava … pokrivaju pravo na slobodu od diskriminacije na osnovama seksualne pripadnosti ili orijentacije, rasnog ili etničkog porijekla, religije ili vjerovanja, sposobnosti, životnog doba, zaštitu osobnih podataka te pravo pristupa institucijama pravde”, kaže se u Evropskoj komisiji. Dvije najveće međunarodne nevladine organizacije za zaštitu ljudskih prava u svojim izvještajima su kritične. Human Rights Watch navodi da je “progres u polju ljudskih prava zastao”, dok Amnesty International kaže da “manjine nastavljaju biti suočene s raširenom diskriminacijom”. Britanski ambasador Matt Field stoga izjavljuje da “je ponosan što stoji za lezbijska, homoseksualna, biseksualna i transrodna (LGBT) prava”. Italijanski naučnik s doktoratom o Bosni i Hercegovini Alfredo Sasso vidi “pojačanu dogmu heteroseksualnosti nakon ratova 1990-ih te subsekventnog talasa militarizma, nacionalizma i desekularizacije”.

Pravosuđe i mediji

Dakle, građani Bosne i Hercegovine svojim identitetom i kulturom pripadaju širem evropskom krugu. Čak i deklarativno politički bi se mogli svrstati u evropske kategorije da nije političke prakse. Antievropeizam zapravo vlada zemljom. Promjene su moguće interno ili eksterno. Problem je nedostatak dovoljno snažne političke alternative. Preostaje “ulica”, ali režim je uspio da umrtvi civilno društvo, glavni mediji su stavljeni pod kontrolu, a nezavisni ignorisani od institucija sistema. Nije konsocijacijski model uzrok nefunkcionisanja režima i građanske apatije. Švicarska i Belgija primjerom pokazuju da takvi sistemi mogu biti efektivni i u službi građana. Ulice Libanona i Iraka, zemalja sa kompleksnim multireligijskim društvima, pune su demonstranata nezadovoljnih samoreproducirajućom elitom. Trgovi gradova u BiH su prazni. Unutrašnja snaga, ako i postoji, nije organizovana da donese promjene.

Preostaje eksterno nametnuta promjena. Nedostatak sigurnosnih prijetnji iz BiH zapravo radi protiv građana jer međunarodne institucije stoga nemaju razloga da bilo šta mijenjaju. Sigurnost je njihova osnovna briga.

Promjene, stoga, mogu doći samo kroz bitno izmijenjeni izborni sistem koji će omogućiti alternativi da bude izabrana. Izgradnja institucija je neophodni i nikada ostvareni proces u zemlji. Nije “prvi u Bošnjaka” član Predsjedništva Šefik Džaferović već, ako se želi nešto ostvariti, zapadne diplomate znaju da trebaju posjetiti Izetbegovića II. Milorad Dodik je najbitniji faktor bez obzira na poziciju koju obnaša. Dragan Čović primat kod Hrvata zadržava i bez pozicije.

Potpuna depersonalizacija politike omogućit će izgradnju demokratskih institucija te odgovornost izabranih predstavnika. Privatizacijom će se smanjiti moć individualizirane vlasti, ali nju se mora nadzirati. U protivnom privatizacija postaje još jedan vid bogaćenja etnopolitičkih elita. Sudska i medijska nezavisnost su preduvjeti za ostvarenje ovih reformi. Prilika za investiranje tada postaje i ova zemlja uz značajnu prethodnu poresku reformu. Tek tada će prestati iseljavanje stanovnika – brain-drain – i Bosanci, Hercegovci i ostali će živjeti sretno do kraja života. Ne treba previše za ostvarenje bosanskohercegovačke bajke.

Lako je moguće pomisliti da su nacionalistički pokreti populizam na djelu. Neke demokratije nisu liberalne. Neki liberalni režimi mogu biti nedemokratski. Populizam je onda demokratska pobuna neliberalnih snaga protiv nedemokratskog liberalizma na vlasti. U BiH imamo nedemokratsku vlast neliberalnih snaga.

(Autor je profesor međunarodnih odnosa na Regent’s univerzitetu u Londonu)