Kliker.info

Industrijske revolucije i političke revolucije

Avdo Humo je prilično tačno opisao i razumio socijalno-ekonomski, tehnološki i politički kontekst Bosne u drugoj polovini 19. i prvoj polovini 20. stoljeća. Shvatio je smjenu epoha, promjenu vlasti, odlazak osmanskog feudalizma i dolazak austrougarske carevine, proces modernizacije, te onda proces jugoslavenske vlasti nakon Prvog svjetskog rata, u odnosu na Bosnu. Kao dio Osmanskog carstva Bosna je bila više od 400 godina “odsječena od razvitaka Zapada”, a to znači da je bila u strašnom zaostatku za znanstvenim, tehnološkim i političkim dostignućima.

Piše : Prof.dr. Senadin Lavić

Sve što je bilo znanstveno-tehnološki bitno za zapadno-evropski svijet u Bosni je ostalo izvan pažnje i primjene.  U tekstu “Istorijski i aktualni aspekti nacionalnog pitanja Muslimana” Humo piše:

Tehnička otkrića, naučni napredak i promjene koje su sa njime nastale u društvenim odnosima, nova tržišta i nove komunikacije koje su uspostavljene otkrićem Amerike, ostali su van domašaja teritorija koje je držala Turska. U industrijskoj revoluciji koja se odvijala od polovine XVIII vijeka Bosna i Hercegovina nije ni u čemu participirala. Pokraj nje su prohujali i racionalizam, i pozitivizam, i idealizam, i materijalizam Zapada, a da je nisu dotakli – ona nije znala za renesansu, evropski barok i romantizam. Njen razvitak bio je vezan za razvitak i općedruštveno-ekonomske odnose u turskoj imperiji, i kao što je ova bila izolovana, autarhična i zaostala od razvoja drugih, što je uostalom i dovelo tursku carevinu do truljenja i propasti, tako su Bosna i Hercegovina, iako su imale trgovačke veze sa Zapadom, ostale po strani od svih progresivnih,  materijalnih i idejnih kretanja na Zapadu. Ni njena malobrojna inteligencija koja se školovala na Istoku, ni trgovina i zanatstvo nisu htjeli da iskoče iz feudalnih istočnjačkih okvira. (Pregled, br. 4, Sarajevo, 1970, str. 433.)

On vrlo jasno vidi prijelaz (1878-1918) od ekonomskog ancien régime ili predindustrijskog, feudalnog poretka osmanskog carstva ka austrougarskoj evropeizaciji i modernizaciji Bosne i u tom prelazu živi (rođen je 1914.) u prvoj polovici 20. stoljeća. Sve je još živo, i reminiscencije na Osmansko carstvo i Austrougarska monarhija i novonastajuća Kraljevina SHS/Jugoslavija.

Mostar koji Humo pamti iz djetinjstva 1920-ih godina nije imao mnogo industrijskih preduzeća. Imao je fabriku duhana, koja danas više ne postoji, rudnik uglja i željezničku radionicu, pokoju trgovačku i zanatsku radnju. I još ponešto. Iz osmanskog perioda, dakle, ostale su nekolike zanatske radnje, trgovine, poljoprivredna imanja i tome slično. Tu je radnička klasa tek počela da se razvija i prihvata ideje socijalizma i građanskog udruživanja. Mostar je imao do 20.000 stanovnika.

Iz osmanskog period Bosna je izašla siromašna i ekonomski nemoćna, s vrlo lošim industrijskim mogućnostima, neadekvatnim sistemom obrazovanja, lošom upravom i nesposobnom administracijom, migracijskim procesima, agrarnim društvom. Izlazak iz feudalizma podrazumijevao je novu raspodjelu zemljišta među ljudima i grupama. Agrarna reforma u Jugoslaviji dovela je do agonije muslimansko stanovništvo u Bosni, a prije svega sitne posjednike, pa onda veleposjednike koji su stoljećima uživali svoje posjede kao izvor moći. Mnoge mostarske porodice su “agrarnom reformom, iznenada izgubile svoj negdašnji ekonomski položaj” (Moja generacija, str. 70.). Odjednom su ostali bez tih naslijeđenih imanja i počela je epoha velike nesigurnosti. U Mostaru je taj proces bio vidljiv i o njemu Humo piše:

Ko može da oduzme zemlju, već vijekovima njihovu? Pa ako to i država čini, onda je ona mora platiti u gotovom novcu. Nisu se ni spremali da žive na drugi način da bi lakše izašli iz feudalnog vremena na koje je počeo da pada mrak. Ili su prestrašeni i suludi kada je došlo do agrarne reforme. Najedanput je nestao bezbjedan svijet, tlo je pomjereno i oni su se našli pred provalijom. Snovima su grijali svoju obamrlu dušu i sjećali se i turskih i austrougarskih vremena, kada su imali kakvu-takvu bezbjednost i kada su znali da vežu kraj s krajem. (Moja generacija, str. 39.)

Evropa je, prema historičaru F. Braudelu, ostvarila industrijsku revoluciju koja je “protekla i protječe svijetom” (Civilizacija kroz povijest, str. 321.). Dok su se bosanski događaji razvijali prema okončanju feudalnog poretka, velike znanstveno-tehnološke revolucije već su se zbile na zapadu, prije svega u Engleskoj, napravile industrijske sisteme u kojima se radilo o masovnoj proizvodnji industrijskih roba za široko tržište. Kapitalistički poredak je oblikovao novi svijet u čijem srcu je kapital i profit. I projekt nacionalne države i nacionalizma.

Prva industrijska revolucija koristila je snagu vode i pare za mehanizaciju proizvodnje (parna mašina – transformira toplotnu energiju vodene pare u mehanički rad). Najbolje poboljšanje parne mašine dao je u 18. stoljeću, tačnije 1776. godine, James Watt (1736-1819).  Druga industrijska revolucija je koristila električnu energiju za stvaranje masovne proizvodnje. Treća je koristila elektroniku i informacijsku tehnologiju za automatizaciju proizvodnje. U našem vremenu, prve decenije 21. stoljeća, događa se četvrta industrijska revolucija koja se nadovezuje na treću, digitalnu revoluciju koja se događala od sredine prošlog stoljeća. Nju karakterizira spoj tehnologija koji briše granice između fizičke, digitalne i biološke sfere. Brzina trenutnih otkrića i dostignuća u znanostima i tehnologijama nema povijesne sličnosti ni u jednoj prijašnjoj epohi. Nastupa neviđena transformacija svih postojećih sistema i sastava proizvodnje, upravljanja društvima na svim razinama i specijaliziranju tržišta. Revolucionarni su ishodi na području artificijelne inteligencija (AI), robotičkog inžinjeringa, trodimenzionalnog tiska (3D printeri), interneta, autonomnih vozila, pohranjivanja energije, nanotehnologije i nanoznanosti, biotehnologije i kvantnih računara.

Šta bi se desilo kada bi evropski svijet bio vraćen na snagu riječnog toka i parne mašine? Naprimjer, na mehaniku Jazvinovih mlinova s Lađanice (lijeva pritoka Neretve u Glavatičevu) i nivo 17. stoljeća kada počinju prvi znaci industrijske revolucije. Gdje bi se tada “kretala” Evropa? Šta bi značio povratak na prvu industrijsku revoluciju, širenje vodenica i vjetrenjača u evropskom prostoru, u dobu četvrte industrijske revolucije? Šta bi se desilo s Bosnom ako bi se u njoj nastavila reduciranja života na religijske i etničke predstave (tzv. “legitimne predstavnike”) koje negiraju mogućnost razvitka i napredovanja društvene svijesti čovjeka? Šta bi se desilo s evropskim čovječanstvom kada bi se vratilo na predmoderno političko stanje, naprimjer, kada bi poništilo parlamente, političke organizacije i individualna ljudska prava i dopustilo sveštenicima da povedu “stvari”?

Francuska buržoaska revolucija u Evropi donijela je francusku naciju. Srušila je stari poredak (ancien régime), odvojila Crkvu od države, istakla građanina i njegova prava. Uvela je građansku republiku. Iz nje je nastala državljanska nacija koja svoju snagu crpi iz slobode građanina i vladavine prava. Međutim, prvorođena evropska nacija je ona engleska. U Engleskoj je krenula industrijalizacija, prva u Evropi. Tamo je zanatska proizvodnja prerasla u manufakturu, a onda u veliku industrijsku proizvodnju. Istovremeno, industrija i tržište su prizivali znanost da uzdiže tehničke strukture proizvodnje i organizaciju cjelokupnog industrijskog društva. Ali, taj proces nažalost nije proveden u Bosni. “Međutim, u Bosni i Hercegovini proces pretvaranja zanatske proizvodnje nije prerastao u manufakturu, a kasnije u industrijsku proizvodnju kako je to bilo na Zapadu” – kaže Humo. (A. Humo, “Istorijski i aktualni aspekti nacionalnog pitanja Muslimana”, Pregled, br. 4, Sarajevo, 1970, str. 432.) To nije uspjelo čak ni u preradi drveta, kojim je Bosna bila prilično bogata, naime ni u toj oblasti se ručna obrada drveta (ručno zanatstvo) nije pretvorila u mašinsku obradu. A onda, posljedično, nije iz gradskih zanata proizašao manufakturni način proizvodnje koji bi se postepeno pretvorio u industrijsku proizvodnju roba…

U Mostaru su djeca po mahalama navijala za fudbalski klub “Velež”, za mostarske “Rođene”. Većina ozbiljnih ljudi u mostarskoj sredini bila je 1920-ih uz JMO, a bilo je i ponekih pristalica Radikala. Nadolazili su komunisti sa svojim koncepcijama o oslobađanju proletarijata. Komunisti su svoj povijesni nastup i djelovanje u bivšoj Jugoslaviji okarakterizirali kao socijalističku revoluciju koja je trebala donijeti jednakost i ravnopravnost među ljude. Oni su se borili protiv reakcionarne buržoazije i u toj borbi su preuzeli i preoteli kapital, pozicije, objekte i moć od buržoazije koja se oblikovala od druge polovine 19. stoljeća na prostorima jugoslavenskog političkog sklopa. Nažalost, snage konzervativne politike 1990-ih potisnule su ovu ideju u povijest i poništile cjelokupni projekt.

Humo piše da je već u šestom, a posebno u sedmom razredu gimnazije bio usmjeren ulijevo (Moja generacija, str. 16.), da je pripadao grupi đaka koja je gajila uvjerenje da pripada komunističkoj omladini. Zbog svojih političkih uvjerenja on je izbačen iz mostarske gimnazije i morao je nastaviti obrazovanje u Bihaću. Poslije Bihaća otišao je u Beograd gdje je završio Filozofski fakultet. Već tada je postao aktivan sudionik studentskog naprednog pokreta, a član SKOJ-a i KPJ postao je 1934. godine. Nekoliko godina poslije, tačnije 1939. godine, postao je član Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. S te pozicije je 1941. godine bio jedan od organizatora ustanka u Bosni protiv nacista i kvislinga. Postao je član Glavnog štaba NOV i PO BiH, te potpredsjednik ZAVNOBiH-a 1943. godine.

…