Kliker.info

Historičar dr. Feđa Burić (Bellarmine University, Louisville, Kentucky) bio je jedan od učesnika međunarodne naučne konferencije „Muslimani Jugoslavije nakon Velikog rata: Sto godina od mirovnog ugovora iz Saint Germaina 1919-2019“ u organizaciji Instituta za islamsku tradiciju Bošnjaka nedavno okončane u Sarajevu.

Tema izlaganja dr Burića bila je „Islamski zakon u Europi između dva rata: bosanski šerijat i njegove implikacije na aktuelnu euroislamsku dinamiku“ što je bio povod da razgovaramo sa dr. Burićem i o drugim temama.

Ratne 90-te su ga iz rodnog Mostara preko Turske odvele u Ameriku gdje je ostvario zavidnu akademsku karijeru.  Doktorirao je na temi mješovitih brakova u Bosni i Hercegovini za vrijeme Jugoslavije i tokom njezina raspada. Ova tematika mu je jako bliska jer je i sam rođen u takvom braku i odrastao je u gradu koji je bio prepoznatljiv po ovom simbolu u bivšoj Jugoslaviji.

Dr. Burić je imao vrlo zapažene tekstove u kojima je kritikovao aktuelnu vlast u Americi, odnosno Trumpovu administraciju. 

• Zabrana mješovitih brakova koju je uveo reis Spaho 1938. godine se dijelom na terenu manifestovala kroz povećanje ovakve prakse. U svojim istraživanjima ste mješovite brakove definisali kao simbole koji prvi stradaju u etničkim sukobima. Kakav danas kapacitet imaju mješoviti brakovi u BiH?

– Iako je reis-ul-ulema Spaho, kao i većina islamskih službenika u Bosni i Hercegovini tokom 1930-ih mislio da su mješoviti brakovi bili u porastu, nemamo pouzdanih izvora koji bi to potvrdili.  Naravno mješoviti brakovi, pogotovo u to vrijeme, su bili jako rijetki, a skoro i nisu postojali na selima.  Ovdje je važna ta percepcija od strane vjerskih službenika da su mješoviti brakovi bili u porastu.  Spaho i drugi su smatrali da je islam ugrožen i napadan sa svih strana u tom momentu (što donekle i jeste bilo), a da su mješoviti brakovi bili izraz tih pritisaka.

Tako je bilo slično i za vrijeme zadnjeg rata kad su neki islamski učenjaci pisali, pogotovo u Ljiljanu, da su mješoviti brakovi bili način na koji je Titov režim razarao islamski identitet, što je naravno apsurdno.  Kad pogledate stvarne cifre, u doba Titove Jugoslavije, mješoviti brakovi su bili naravno rasprostrenjeniji nego ikad prije, ali i dalje je to bila značajna manjina svih brakova. Npr, na državnom, jugoslovenskom nivou, mješovitih brakova je bilo oko 12%, a BiH, kao republika sa najvećim etničkim šarenilom imala je svega oko 11%. Znači mene je interesovalo zašto su u raznim tim periodima religijske elite imale tu percepciju da su mješoviti brakovi bili neka aždaha koja je prijetila razaranjem religijskog identiteta.

Danas u Mostaru mješoviti brakovi su izuzetno rijeki, ako ne čak i rijeđi nego i prije komunističke Jugoslavije.  A zašto? Pa naravno imamo jednu etno-političku polarizaciju, kao i etničku segregaciju na tri dijela, i to skoro na cijelom području BiH.  Tako i da bi se htjeli vjenčati sa momcima/ženama iz drugih etničkih grupa, mladi ljudi danas nemaju za to prilike.  Čak i škole su nam podijeljene.

• Široj javnosti je malo poznata činjenica da su na evropskom tlu u prvoj polovini 20. stoljeća egzistirali šerijatski sudovi koje je finansirala Kraljevina Jugoslavija. Da li nam jugoslavensko iskustvo islama u sekularnom društvu između dva svjetska rata može dati kvalitetnu argumentaciju protiv rastuće islamofobije i ksenofobije u Evropi i Americi?

– Da, jako je interesantna činjenica da između dva rata postoje institucije šerijata koje ne samo da funkcionišu nego su i sastavni dio države koju predvodi srpski kralj. Vrhovni Šerijatski sud u Sarajevu je bio finalna institucija koja je odlučivala o svim sporovima vezanim za porodična prava Muslimana, kao što su brak, nasljedstvo, pokopi, itd.  Smatram da šerijatske institucije iz međuratnog perioda mogu pomoći da danas uvidimo samo koliko je taj šerijat bio u stvari fleksibilan i koliko je dozvoljavao i pojedincima da na razne načine ostvare svoje zahtjeve kroz ove institucije. Isto tako šerijat u BiH je bio manifestacija ne samo osmanske vladavine nego i austrougarske jer je upravo Austro-ugarska, kršćanska imperija, bila ta koja je po dolasku 1878. godine učvrstila šerijatske institucije u BiH, osnovala školu za šerijatske sudije u Sarajevu, koja je prozivela generacije vrhunskih šerijatskih sudija koji su čak igrali ulogu u nekim svijetskim raspravama o reformama razumjevanja islama. Prema tome, iskustvo sa šerijatom u BiH može služiti kao argument protiv onih koji smatraju da je šerijat tada bio jedan zaostali zakon, koji je sputavao pojedinca, i da je to ustvari nametnut zakon koji su Osmanlije doveli sa sobom. Šerijat jeste uveden nakon doslaska Osmanlija ali tokom svog višestoljetnog postojanja, a pogotovo nakon dolaska Austro-ugarske, on je poprimio neke karakteristike evropskih, sekularnih zakona, kao i zakona Kraljevine Jugoslavije.

• Koliko je sličnosti i razlika u periodu između dva svjetska rata i aktuelnog odnosa velikih sila, odnosno ratobornog stila vladanja američkog predsjednika Trampa. Da li svjedočimo povratku u tamni period 20. stoljeća koji je rezultirao strahotama i stradanjima Drugog svjetskog rata?

– Historijske analogije su uvijek pomalo i neispravne jer je vrlo teško reći da su bilo koja dva historijska perioda ista. Ali definitivno se može utvrditi, a i veliki broj historičara danas se sa ovim slaže, da prolazimo kroz jedan period u svijetu koji ima jako mnogo sličnosti sa onim između dva rata, a pogotovo sa 1930-im.  Imamo pad legitimnosti demokracija širom svijeta, pa čak i u SAD-u, povratak na vlast ksenofobičnih, anti-imigrantskih, populističkih stranaka, stvaranje lidera koji obećavaju povratak u neko navodno zlatno doba gdje je vladala etnička i religijska homogenost (samo poslušajte slogane Viktora Orbana ili Donalda Trumpa), a što je najzastrašujuće, demokratske institucije su pod jakim udarom, a i narodi u mnogim državama čine se spremnijim nego prije, da izaberu lidere koji će, korak po korak, razmontirati liberalne demokracije koje su nastale na krvavim ruševinama poslijeratne Evrope.  Vrlo je važno budno motriti ove trendove i gdje god i kad god je moguće stati u odbranu antifašističke i demokratske tradicije koju su evropski narodi krvavo zaradili boreći su protiv Hitlerovog zla tokom Drugog svjetskog rata.

• Danas u javnosti, ali i u naučnim krugovima dominira jednostrani pristup u izučavanju tematike prisustva islama na području Jugoslavije i prisustva komunizma i percepcije naslijeđa bivše zajedničke države. Rijetki su istraživači i autori koji uspjevaju naći sredinu između ove dvije različite i ponekad suprotstavljene pojave. Kako razumjeti i objediniti sve naše identitete i naslijeđa u kontekstu globalizacije?

– Jednostrani pristupi izučavanju historije su nažalost česti u svim državama i u svim periodima.  A u nas pogotovo s obzirom da smo ne baš tako davno prošli kroz jedan krvavi rat uzrok kojeg je bila de-legitimizacija komunizma na ovim prostorima. Bez obzira na ovo, dužnost nas historičara je da pokušamo sagledati svaki period u kontekstu tog vremena, i na osnovu historijskih izvora, ukoliko oni postoje, pokušati dati neki objektivan stav, koliko je to moguće.

Što se tiče Kraljevine Jugoslavije i islama to je jedna vrlo komplikovana priča ali ni u kojem slučaju to nije crno-bijela slika: to jeste ne može se reći da je islam bio ugnjevatan a Kraljevina bila neprijatelj vjere. Primjer šerijatskih sudova to potvrđuje jer Ustav zemlje je nalagao da se Muslimanima dozvoli da uređuju svoje stvari putem šerijatskih sudova, i to se uveliko poštovalo. Šerijatske sudije su bili državni radnici, plaćani iz državnog budžeta, i u mnogim slučajevima šerijatske sudije na Vrhovnom šerijatskom sudu u Sarajevu su donosile odluke koje su onda postajali presedani koje je, u velikoj mjeri, režim poštovao. Isto tako može se reći za komunizam.

U početku, komunistički ateizam kao i kolaboracija nekih religijskih ličnosti (sve tri religije) sa nacističkim režimom su prouzrokovali jednu odmazdu što se manifestovalo kroz zatvaranje mekteba, džamija, hapšenja nekih muslimanskih lidera, itd.  Ali već pedesetih godina režim i islam ostvaruju jedan modus vivendi u kojem obje strane nalaze koristi. Sama činjenica da su baš komunisti bili ti koji su priznali postojanje Muslimanske nacije je dokaz da odnos komunizma prema islamu nije uvijek bio antagonistički.

Znači, svaki period se treba izučavati u kontekstu u kojem se odvijao i naravno dužnost historičara je da to predoči i da ne dozvoli svojim ubjeđenjima (a svi mi njih imamo), da predvladaju nad interpretacijom zasnovanom na historijskim izvorima.

Senadin Voloder (Aljazeera)